Η Κριτσά είναι ένα θαυμάσιο παραδοσιακό χωριό του νομού Λασιθίου, περίπου 11χλμ. δυτικά της πόλης του Αγίου Νικολάου σε υψόμετρο 375 μ. Οι κάτοικοί του είναι οι απόγονοι των κατοίκων της αρχαίας πόλης “Λατώ η Ετέρα”, τα ερείπια της οποίας βρίσκονται σε απόσταση 3 χιλιομέτρων, βορειοδυτικά του χωριού. Επιβεβλημένη μια επίσκεψη σας, μόλις βρεθείτε στην περιοχή.
Στην Κριτσά οι κάτοικοι διατηρούν τα παλιά κρητικά έθιμα και τις παραδόσεις. Μπορείτε να απολαύσετε μοναδικής ομορφιάς εικόνες περπατώντας στα στενά δρομάκια και τα σοκάκια του χωριού, που θα μείνουν για πάντα στο μυαλό σας.
Η Κριτσά έχει επίσης πολλές βυζαντινές εκκλησίες με υπέροχες τοιχογραφίες του 14ου και 15ου αιώνα.
Η πιο ξακουστή από αυτές είναι η περίφημη «Παναγία Κερά», η οποία με τον τρούλο και τις απότομες πλευρές της, τις μοναδικές τοιχογραφίες καθώς και τα πανύψηλα κυπαρίσσια που την περιβάλλουν, προσφέρει ένα εκπληκτικό θέαμα.
Παναγία Κερά
Ένα από τα πιο δημοφιλή βυζαντινά μνημεία της Κρήτης (13ος-14ος αι. μ.Χ.) βρίσκεται στην περιοχή Λογάρι, ένα χιλιόμετρο ανατολικά της Κριτσάς.
Αυτή η τρίκλητη βυζαντινή εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στον Άγιο Αντώνιο και την Αγία Άννα.
Είναι διακοσμημένη με υπέροχες τοιχογραφίες για συγκεκριμένα θέματα όπως η παράσταση της Αγίας Άννας, άλλες εικόνες αγίων και τις δεκατέσσερις σκηνές που απεικονίζουν τη μυστική ζωή της Παναγίας.
Τα κύρια χαρακτηριστικά όλων των τοιχογραφιών είναι η ζωντάνια, η εκφραστικότητα και η αισθητική τελειότητα.
Η ύπαρξή τους είχε κρυφτεί για εκατοντάδες χρόνια από παλαιότερους χριστιανούς, προκειμένου να αποφευχθεί η καταστροφή τους από τους Τούρκους.
Κατά την Βενετοκρατία στην Κρήτη επιτρεπόταν στους Κρητικούς να διακοσμήσουν τις εκκλησίες τους όπως ήθελαν.
Οι σπάνιες τεχνικές τοιχογραφίας που χρησιμοποιήθηκαν και τα θέματά τους καθιστούν την «Παναγία Κερά» μοναδικού ενδιαφέροντος μνημείο.
Αρχαία Πόλη Λατώ
Τα ερείπια της αρχαίας Λατούς βρίσκονται περίπου 3 χιλιόμετρα βόρεια της Κριτσάς, διασκορπισμένα ανάμεσα σε δύο λόφους σε υψόμετρο 380 μ. Το ύψωμα στο οποίο βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος έχει εκπληκτική θέα στον κόλπο του Μιραμπέλλου.
Το όνομα Λατώ έχει ληφθεί από την θεά Λητώ, που πιθανόν λατρευόταν εδώ. Ωστόσο, ο προστάτης της πόλης ήταν η θεά του τοκετού, η Ειλείθυια, που απεικονίζεται στα αρχαία νομίσματα της. Επιπλέον στην Λατώ, γεννήθηκε ο ναύαρχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Νέαρχος (360 έως 312 π.Χ.).
Ο πατέρας του Ανδρότιμος ήταν ο ηγεμόνας της Λατούς. Ο Ανδρότιμος, αργότερα, μετακόμισε στην Μακεδονία, όπου έγινε σύμβουλος του Βασιλιά Φιλίππου Β ‘. Ο νεαρός Νέαρχος τον ακολούθησε και μεγάλωσε μαζί με τον φίλο του Αλέξανδρο, έχοντας επίσης τον Αριστοτέλη ως δάσκαλο του.
Η πόλη υπήρχε στη Μινωική περίοδο αλλά στην πραγματικότητα άκμασε μετά την εισβολή των Δωριέων. Είχε κατοικηθεί μέχρι τη Ρωμαϊκή εποχή, όταν άρχισε να παρακμάζει. Η Λατώ ήταν μία από τις ισχυρότερες πόλεις της Κρήτης, όπως αποδεικνύεται από τις συμφωνίες (με βάση τις υπάρχουσες επιγραφές) με άλλες πόλεις.
Το λιμάνι της Λατούς ήταν στην περιοχή του σημερινού Αγίου Νικολάου που ονομαζόταν τότε Καμάρα. Η ‘Καμάρα’ κατά τον 3ο-2ο αιώνα π.Χ. πήρε το προβάδισμα από τη μητρική πόλη Λατώ και αναπτύχθηκε γρήγορα σαν τις περισσότερες παραθαλάσσιες τοποθεσίες στην Κρήτη λόγω της ανάπτυξης του ναυτιλιακού εμπορίου.
Ο αρχαιολογικός χώρος που έχει υψηλή επισκεψιμότητα και θεωρείται η καλύτερα διατηρημένη πόλη της Κλασικής – Ελληνιστικής περιόδου στην Κρήτη και είναι από τις πιο πλήρεις στην Ελλάδα. Εδώ θα δείτε τις οχυρώσεις, την αγορά, το Πρυτανείο, το μικρό θέατρο, τους ναούς, τα δημόσια κτίρια, τις δεξαμενές, κλπ.
Το φαράγγι της Κριτσάς
Το φαράγγι της Κριτσάς ξεκινάει από το χωριό της Κριτσάς και καταλήγει στο χωριό Τάπες. Είναι μήκους 4 χλμ., φτάνοντας σε ορισμένα σημεία πλάτος μόλις 1,5 μ. Είναι εύκολα προσβάσιμο με μερικά σημεία όμως να χρειάζονται προσοχή, αφού είναι απαραίτητη μια εύκολη αναρρίχηση σε βράχια. Η είσοδος του φαραγγιού βρίσκεται στην Κριτσά και είναι εντυπωσιακή, καθώς το βουνό σκίζεται στα δύο, διαμορφώνοντας το στενό πέρασμα του Χαυγά.
Εκτός από το κύριο μονοπάτι που ξεκινά δίπλα από την πέτρινη γέφυρα της Κριτσάς, ξεκινάει ένα δεύτερο μονοπάτι μέσα από το χωριό. Κοντά στο σημείο εκκίνησης, υπάρχει ένας μεγάλος βράχος που μπορείτε να ανεβείτε εύκολα.
Σε αυτό το σημείο, το φαράγγι γίνεται ακόμη πιο εντυπωσιακό με πολύ στενά περάσματα και ψηλούς τοίχους που σας περιβάλλουν καθώς το περπατάτε. Είναι ένα αριστούργημα της φύσης που αξίζει να επισκεφθείτε, ειδικά την άνοιξη.
Σε περίπτωση βροχής δεν θα πρέπει να επισκεφθείτε το φαράγγι γιατί εκτός την δεδομένη επικινδυνότητα από πτώσεις βράχων κλπ, δημιουργούνται και μικρές λίμνες που το καθιστούν απροσπέλαστο.
Οροπέδιο Καθαρό
Το οροπέδιο του Καθαρού βρίσκεται 26 χιλιόμετρα νότια του Αγίου Νικολάου και 16 χιλιόμετρα δυτικά της Κριτσάς, σε υψόμετρο 1150 μέτρων. Τα νερά του οροπεδίου μεταφέρονται μέσα από το πανέμορφο φαράγγι του Χαβγά στο οροπέδιο του Λασιθίου.
Το καθαρό δεν έχει μόνιμους κατοίκους, παρόλο που υπάρχουν αρκετές αγροικίες που ανήκουν στους κατοίκους της Κριτσάς. Θα δείτε αρκετούς οικογενειακούς κήπους με πατάτες, μηλιές και αμπελώνες. Θα δείτε επίσης το γραφικό παρεκκλήσι του Αφέντη Χριστού, το οποίο γιορτάζει στις 6 Αυγούστου.
Το οροπέδιο είναι προσβάσιμο μέσω της Κριτσάς, από έναν στενό αλλά όμορφο δρόμο. Αν έχετε ανυψωμένο αυτοκίνητο, αξίζει να συνεχίσετε μετά το καθαρό στον δρόμο που συνδέει το Καθαρό με το οροπέδιο του Λασιθίου.
Το καλοκαίρι μπορείτε να περπατήσετε ανάμεσα σε πέτρινους βράχους, μηλιές, βελανιδιές, καρυδιές αλλά και να εξερευνήσετε τα γύρω βουνά. Στο Οροπέδιο θα βρείτε μερικές ταβέρνες που μαγειρεύουν παραδοσιακά πιάτα και λειτουργούν όλο το καλοκαίρι.
Από την άλλη, το χειμώνα, όταν το καλύπτεται συνήθως με χιόνι, οι ταβέρνες είναι ανοιχτές μόνο τις αργίες και όταν ο καιρός είναι καλός.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι το οροπέδιο είναι ένα πολύ σημαντικό σημείο παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, καθώς από το 19ο αιώνα έχουν βρεθεί απολιθώματα ελεφάντων και νάνων-ιπποπόταμων, τα οποία χρονολογούνται περίπου πριν από 540.000 χρόνια.
Αυτό ακριβώς διατηρεί την πεποίθηση ότι η Καθαρό ήταν κάποτε μια λίμνη γύρω από την οποία ζούσαν αυτά τα ζώα.
Κριτσώτικο Ελαιόλαδο
Στην Κριτσά παράγεται εξαιρετικό έξτρα παρθένο ελαιόλαδο. Υπεύθυνος γι’ αυτό είναι ο Αγροτικός Ελαιουργικός Συνεταιρισμός Κριτσάς, ο οποίος ιδρύθηκε το έτος 1927. Σήμερα, μετά την απορρόφηση δύο γειτονικών συνεταιρισμών, έχει στη δύναμή του περίπου 1.350 μέλη τα οποία φροντίζουν πάνω από 300.000 ελαιόδεντρα στην ευρύτερη περιοχή της Κριτσάς, των Λακωνίων και της Πρίνας.
Ο Συνεταιρισμός ακολουθεί την διαδικασία της κοινής άλεσης πράγμα που του δίνει την δυνατότητα να παράγει μεγάλη ποσότητα ελαιόλαδου, σταθερά υψηλής ποιότητας και να το προωθεί συντεταγμένα στις αγορές της Ελλάδας και του εξωτερικού.
Κάθε σταγόνα του ελαιόλαδου της Κριτσάς, κρύβει τη μοναδική φροντίδα με την οποία παράγεται εδώ και έναν αιώνα. Η προσπάθεια ξεκίνησε από μια ομάδα ελαιοπαραγωγών που πίστεψαν ότι μπορούν να χαρίσουν στον κόσμο ένα εξαιρετικό ελαιόλαδο με πιπεράτη γεύση και πολύ χαμηλή οξύτητα.
Το λάδι παράγεται με την διαδικασία της ψυχρής έκθλιψης από τη μοναδική Κορωνέικη ποικιλία που καλλιεργείται στην περιοχή.
Το ελαιόλαδο της Κριτσάς έχει διακριθεί και έχει βραβευθεί σε πολλούς διαγωνισμούς, όμως όπως λένε και οι ίδιοι οι υπεύθυνοι του συνεταιρισμού “… Για εμάς η πιο μεγάλη τιμή, για το ξεχωριστό μας προϊόν είναι ότι έχει το όνομα του τόπου που το γεννάει….”
Γυναικείος Συνεταιρισμός Κριτσάς
Το χωριό φημίζεται για τις παραδοσιακές γεύσεις του, αλλά και για τη μαεστρία με την οποία οι νοικοκυρές πάντα έφτιαχναν τα εξαιρετικά εδέσματα που χαρακτήριζαν την γευστική κληρονομιά ολόκληρης της ανατολικής Κρήτης.
Χαρακτηριστικά χειροποίητα προϊόντα που παρασκευάζονται στην Κριτσά είναι, οι μυζηθρόπιτες, τα λαζάνια (παρόμοια με τα σκιουφιχτά μακαρόνια), τα κουμπάνια, τα ξεροτήγανα, το κρίθινο παξιμάδι και πολλά άλλα.
Όλες τις παραπάνω χειροποίητες σπιτικές λιχουδιές μπορεί κάποιος να της βρει από τον Γυναικείο Συνεταιρισμό Κριτσάς, είτε στο κτίριο που στεγάζεται στο χωριό, είτε στα συνεργαζόμενα καταστήματα στην Κρήτη και στην Αθήνα.
Ο Συνεταιρισμός σήμερα αριθμεί 13 μέλη. Δεκατρείς γυναίκες, από 25 έως 65 ετών, που καθημερινά βρίσκουν το χρόνο και με το μεράκι τους δημιουργούν τις πιο νόστιμες συνταγές για τους ντόπιους, αλλά και τους περαστικούς του χωριού.
Για καμία τους ο Συνεταιρισμός δεν είναι η κύρια ασχολία, όλες τους καταπιάνονται με κάτι άλλο επαγγελματικά και στον όποιο ελεύθερο χρόνο διαθέτουν, μαγειρεύουν. Μαγειρεύουν για να ξεφεύγουν από τη ρουτίνα της καθημερινότητας, για να ενισχύουν το οικογενειακό τους εισόδημα, αλλά κυρίως για να κρατούν ζωντανή την παράδοση του τόπου που μεγάλωσαν. Εξάλλου, μέλη στο Συνεταιρισμό μπορούν να γίνουν μόνο κάτοικοι του χωριού.
