Το Γεωπάρκο του Ψηλορείτη ιδρύθηκε σαν άτυπο Φυσικό Πάρκο το 2001 από την εταιρία Α.Κ.Ο.Μ.Μ. – Ψηλορείτης Αναπτυξιακή Α.Ε. Ο.Τ.Α. με την επιστημονική υποστήριξη του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Λόγω της πλούσιας γεωποικιλότητας, του πανέμορφου τοπίου και της αναμφισβήτητης ιστορίας και παράδοσής του, το γεωπάρκο του Ψηλορείτη εντάχθηκε, από την ίδρυσή του κιόλας, στο Δίκτυο των Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων και λίγο αργότερα στο Δίκτυο των Παγκόσμιων Γεωπάρκων, επιτυγχάνοντας έτσι την παγκόσμια αναγνώριση του τόπου αυτού.
Από τη δημιουργία του, το γεωπάρκο του Ψηλορείτη σε συνεργασία με τους Δήμους του Πάρκου και άλλους αρμόδιους φορείς έχει αναπτύξει την κατάλληλη υποδομή για να παρέχει τόσο στους φιλοξενούμενούς του όσο και στους μόνιμους κατοίκους του μία ποιοτική ζωή σε ένα πρότυπο μη αστικό περιβάλλον.
Σήμερα το γεωπάρκο του Ψηλορείτη συμμετέχει ενεργά στις παγκόσμιες προσπάθειες για την προστασία και ανάδειξη του περιβάλλοντος, της φυσικής και της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και της βιώσιμης, τοπικής ανάπτυξης μέσω του γεωτουρισμού και άλλων μορφών εναλλακτικών τουρισμού.
Στις 17 Νοεμβρίου 2015 στο Παρίσι η Γενική Διάσκεψη της UNESCO αποδέχθηκε ομόφωνα τη δημιουργία του νέου προγράμματος του οργανισμού το “Διεθνές Πρόγραμμα για Γεωεπιστήμες και Γεωπάρκα” (International Geosciences and Geoparks Program) σύμφωνα με το οποίο καθιερώνεται η αναγνώριση περιοχών με τον τίτλο «Παγκόσμια Γεωπάρκα UNESCO». Έκτοτε η περιοχή είναι αναγνωρισμένη ως Παγκόσμιο Γεωπάρκο UNESCO του Ψηλορείτη.
ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ ΣΤΗΝ ΚΟΡΥΦΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Η μεγαλόνησος Κρήτη υπήρξε από την αρχαιότητα σταυροδρόμι ηπείρων, αποτελώντας τη γέφυρα της Ευρώπης προς την Αφρική και σημείο επαφής και ανα-τροφοδότησης μεγάλων πολιτισμών.
Βρέχεται από τα νερά του Λιβυκού και Κρητικού πελάγους, με πυξίδες τις κορυφές των βουνών της, των Λευκών ορέων από τα δυτικά στο Νομό Χανιών, του Ψηλορείτη στο κέντρο ανάμεσα στους Νομούς Ρεθύμνου και Ηρακλείου και των Λασιθιώτικων βουνών από τα ανατολικά στο Νομό Λασιθίου. Η Κρήτη είναι τόπος με έντονες γεωφυσικές εναλλαγές. Από τη μια ψηλές κορυφές και κοφτεροί βραχότοποι που εναλλάσσονται με χαράδρες και σπηλιές, και από την άλλη τα ακρογιάλια της άλλοτε αμμουδερά κι άλλοτε απότομα δημιουργούν αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του νησιού.
Η Κρήτη είναι η γη των μύθων που γέννησε και ανέθρεψε τον Πατέρα των θεών Δία, η κοιτίδα του μινωικού πολιτισμού, το νησί που κατήχησε ο Απόστολος Τίτος, ο τόπος με τα λαμπρά μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων, τα ανακτορικά οικοδομήματα, τις επιφανείς αρχαίες πόλεις, τους λαξευτούς τάφους, τις βυζαντινές εκκλησίες και μοναστήρια, τα ενετικά κάστρα και τους οθωμανικούς κουμπέδες, με ιστορικές μάχες και θυσίες ηρώων κατά τη μακραίωνη ιστορία της.
Η Κρήτη είναι το νησί που γέννησε μεγάλους ζωγράφους, λόγιους και ποιητές, όπως τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο, τον Βιντσέντζο Κορνάρο, τον Νίκο Καζαντζάκη, τον Οδυσσέα Ελύτη και τόσους άλλους, που ανάθρεψε σπουδαίους μουσικούς, δεξιοτέχνες της λύρας, του λαούτου, του βιολιού και του μπουλγαρί που ύμνησαν τη ζωή, τον έρωτα και το θάνατο με τη μουσική, το χορό, τη λύρα και τις μαντινάδες.
Η καρδιά ολόκληρης της Κρήτης χτυπά στον ομφαλό της, στην ενδοχώρα της, στη ριζοβουνιά του αρχαίου όρους Ίδη, του Ψηλορείτη. Το βουνό αυτό διαφέρει από τα άλλα της Κρήτης. Είναι μακρόστενο με λίγες κορυφές που η πιο ψηλή του (η ψηλότερη του νησιού) φτάνει στα 2456 μ. Το χιόνι σκεπάζει σχεδόν όλο το χρόνο την κύρια οροσειρά με τις πολλές κορυφές της. Ανάμεσά τους απλώνονται ρεματιές, φαράγγια και οροπέδια όπως ο Έβδομος στο Μαλεβίζι, το Λιβάδι στα ορεινά του Κρουσώνα, καθώς και τα μικρότερα Ξερολίμη και Βρουλίδια στα Ανώγεια όπως και της Νίδας με το Ιδαίον Άντρο, το σπήλαιο που μεγάλωσε σύμφωνα με το μύθο ο Δίας.
Η βόρεια και δυτική πλευρά του βουνού ανεβαίνει ομαλά όλη τη ρίζα και είναι γεμάτη μεγάλους οικισμούς από την πλευρά του Μυλοποτάμου, καλλιέργειες και πλήθος βοσκοτόπων.
Η νότια και ανατολική όμως πλευρά του βουνού είναι πιο άγρια καθώς από τις βουνοκορφές ξεκινούν άγριοι γκρεμοί που οδηγούν στον κάμπο του Ηρακλείου και της Μεσσαράς ή καταλήγουν στην κοιλάδα του Αμαρίου. Εκεί οι οικισμοί είναι χτισμένοι στη ρίζα του γκρεμού για να επωφεληθούν από τα βοσκοτόπια ή απλώνονται στις εύφορες καλλιεργήσιμες πεδινές εκτάσεις. Τα μεγαλύτερα ποτάμια που υπάρχουν διατρέχουν τις μικρές κοιλάδες της περιοχής, όπως ο Γεροπόταμος βόρεια, ο Αμαριανός και ο Πλατύς ποταμός νοτιότερα, ο Κουτσολίδης που αρχίζει από το δάσος του Ρούβα, καθώς και ο Ληθαίος που καταλήγει στην Αρχαία Γόρτυνα.
Από όλες τις πλευρές του βουνού ξεκινούν φαράγγια που αποτελούν τις εξόδους του νερού καθώς αυτό κυλά ορμητικά προς τη θάλασσα, όπως και μονοπάτια που διασχίζουν το βουνό από τους αρχαίους χρόνους. Μοναδικά στολίδια στο άγριο τοπίο που εναλλάσσει τις σκληρές πετρώδεις εκτάσεις με τα πρινοδάση και τα ταπεινά ενδημικά φυτά και βότανα, είναι τα μητάτα, μικρά κυκλικά πέτρινα χτίσματα φτιαγμένα με πλακώδεις ασβεστόλιθους για τη φιλοξενία κτηνοτροφών και την τυροκόμηση, τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα σε όλες τις πλευρές του Ψηλορείτη.
Η πλούσια φύση του Ψηλορείτη προσφέρεται στα ορεινά για κτηνοτροφικές δραστηριότητες, ενώ στα πεδινά για καλλιέργειες προσφέροντας απλόχερα καρπούς με πανάρχαιες ρίζες όπως το λάδι, το κρασί, τα δημητριακά και τα φρούτα.
Οι άνθρωποι που κατοικούν στη ριζα του βουνού έχουν γαλουχηθεί με τους αρχαίους και τους σύγχρονους μύθους με σημεία αναφοράς τα αρχαία ιερά σπήλαια όπως το Ιδαίον Άντρον, το Καμαραϊκό και του Μελιδονίου, τα ολοκαυτώματα και τις θυσίες για την ελευθερία, αλλά και τις απλές καθημερινές συνήθειες, ήθη και έθιμα του τόπου που διατηρούνται, ανατροφοδοτούνται από το σύγχρονο τρόπο ζωής και παράγουν πολιτισμό.
Ο Ψηλορείτης είναι τόπος που εμπνέει για δημιουργία και αναζήτηση αξιών. Είναι ο τόπος που ζεις στο ύψος των ονείρων σου
ΟΙ ΓΕΩΤΟΠΟΙ ΤΟΥ ΨΗΛΟΡΕΙΤΗ
Τα μνημεία της γης και οι γεώτοποι του Ψηλορείτη είναι διάσπαρτοι σε όλη την έκτασή του. Περιλαμβάνουν μοναδικούς σχηματισμούς πετρωμάτων, θέσεις απολιθωμάτων, εντυπωσιακές μορφές του αναγλύφου, σπήλαια και άλλες καρστικές μορφές, πτυχώσεις και ρήγματα των πετρωμάτων, ιδιαίτερα σημαντικές για το φυσικό περιβάλλον εμφανίσεις νερού, στοιχεία αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με την πέτρα και το ανάγλυφο, που όλα μαζί συνθέτουν την ιστορία της Γης και του ανθρώπου στον Ψηλορείτη.
Πολλοί από αυτούς τους γεώτοπους γειτνιάζουν μεταξύ τους και συνδυαστικά μπορούν να αναπλάσουν μικρά κομμάτια της γεωλογικής ιστορίας του βουνού. Άλλοι πάλι έχουν κοινά γεωλογικά και φυσικά χαρακτηριστικά που ο ένας συμπληρώνει τον άλλο και όλοι μαζί μια πλήρη θεματική εικόνα του βουνού. Για τους παραπάνω λόγους, αλλά και για τις ανάγκες ανάδειξής τους πολλοί γεώτοποι έχουν ομαδοποιηθεί σε επιμέρους υποπεριοχές.
Έτσι, έχουν οριοθετηθεί ως υποπεριοχές η «τομή των Ταλαίων Ορέων: ένα ταξίδι 250 εκατομμυρίων χρόνων στο παρελθόν» στην οροσειρά του Κουλούκωνα, τα «καρστικά τοπία του Ψηλορείτη» στην ορεινή ζώνη του βουνού, «από το βουνό στον κάμπο» που περικλείει τους ανατολικούς και νότιους πρόποδες του βουνού, τα «γκρεμνά του Αμαρίου» στην ομώνυμη κοιλάδα και το «σπηλαιοπάρκο» που περιλαμβάνει τα σημαντικότερα σπήλαια του Ψηλορείτη. Παράλληλα, υπάρχουν και επιμέρους γεώτοποι που για διάφορους λόγους δεν έχουν ενταχθεί σε κάποια από τις υποπεριοχές αυτές και διακρίνονται ως μεμονωμένοι σχηματισμοί.
ΧΛΩΡΙΔΑ
0 Ψηλορείτης με την αγριάδα της ζωής και της φύσης είναι ένας αληθινός παράδεισος προικισμένος με ψηλές κορυφές, με όμορφα οροπέδια, ρεματιές με πηγές και ποτάμια που προσφέρουν απλόχερα νερό, δάση γεμάτα ζωή, πετρώματα που αναδύθηκαν από τα βάθη της γης, φαράγγια-πόρτες του μεγάλου βουνού, σπηλιάρια-καταφύγια αγριμιών, πλούσιες κοιλάδες και καλλιεργημένες εκτάσεις στα πιο πεδινά.
Το ανάγλυφο του Ψηλορείτη ευνόησε την ανάπτυξη της βλάστησης, έτσι ώστε κατά περιοχές να παρατηρούνται διαφορετικές μορφές χλωρίδας. Στα φαράγγια υπάρχει ο σημαντικότερος ίσως πλούτος. Στο φαράγγι του Γάφαρη στο δάσος του Ρούβα, μπορεί να δει κανείς πρίνους, τεράστια κυπα¬ρίσσια και λιοπρίνια, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν πολλά ενδημικά φυτά, το κρητικό άρον, το κρητικό κυκλάμινο και δύο ενδημικές ορχιδέες, το κρητικό κεφαλάνθηρο και το λυπητερό. Στα πιο δύσβατα φαράγγια των Βοριζίων και των Καμαρών μπορεί να θαυμάσει κανείς υπέροχα χασμόφυτα, αρκετά από τα οποία είναι ενδημικά της Κρήτης, όπως η πετρομάρουλα, το υπέρικο του Δία, και το φυτό-σύμβολο της Κρήτης ο δίκταμος. Το φαράγγι της Πατσού
μεγάλο βοτανικό ενδιαφέρον καθώς περιλαμβάνει γιγάντια πλα¬τάνια, μικροσκοπικές σολένοψις, αζίλακες και ενδημικά βερμπάσκο. Όμως και στο Γωνιανό φαράγγι ο επισκέπτης θα μαζέψει ρίγανη και θα θαυμάσει τις σταιχελίνες, τις κενταύριες, το ενδημικό πλουμί και τα φθινοπωρινά κυκλάμινα. Τα οροπέδια είναι επίσης περιοχές με ιδιαίτερη βλάστηση και μοναδικά είδη.
Η ενδημική κόκκινη τουλίπα στο οροπέδιο Ιούς Κάμποι στο Αμάρι εξαπλώνεται εντυπωσιακά καθώς και ο κρόκος και η νευρίδα, ένα έρπων ενδημικό φυτό της Κρήτης στο οροπέδιο της Νίδας. Στα οροπέδια γύρω από το Σκοίνακα φυτρώνει το σπανιότερο φυτό της Κρήτης, η χορστρισέα που κινδυνεύει με εξαφάνιση λόγω της βόσκησης. Η γεωλογική και κλιματική ποικιλομορφία του βουνού, αντικατοπτρίζεται στους διάφορους τύπους βλάστησης. Οι δενδρώδεις μορφές βλάστησης, σχηματίζουν άλλοτε μικρές συστάδες και άλλοτε εκτεταμένα δάση.
Το δάσος του Ρούβα ένα από τα μεγαλύτερα της Κρήτης έχει γιγαντόσωμους πρίνους και ανάμεσα τους φυλλοβόλα σφεντάμια Εδώ βρίσκεται ένας σημαντικός βιότοπος του ενδημικού δέντρου της Κρήτης, της αμπελιτσιάς, η οποία, λόγω της σπανιότητάς της, αναφέρεται συχνά και ως «Ανέγνωρο δέντρο». Ένα μικρότερο αλλά εξίσου εντυπωσιακό πρινοδάσος βρίσκεται στο Βρωμονερό του Κρουσώνα.
Στις νότιες παρυφές του βουνού συναντάμε δάση με κυπαρίσσια και τραχεία πεύκη, ενώ οι φυλλοβόλες βελανιδιές είναι παρούσες κοντά στο χωριό Μαργαρίτες και στα Βρουλίδια των Ανωγείων. Πολύ εντυπωσιακά δέντρα είναι οι τρικοκιές και οι αγριαχλαδιές που σπάζουν όταν καρποφορούν τη μονοτονία των οροφρυγάνων. Αξιόλογα είναι το δάσος του μέσα Μυλοποτάμου και το πρινοδάσος στην Κάλυβο. Σε σχέση με τα δάση, τα φρύγανα έχουν σαφώς μεγαλύτερη βιοποικιλότητα.
Την άνοιξη και το καλοκαίρι οι χαμηλές πλαγιές του Ψηλορείτη γεμίζουν από χρώματα και αρώματα: ασπάλαθοι, αχινοπόδια, θρύ- μπες, θυμάρια, φασκομηλιές, υπέρικα, αστοιβίδες, φλώμοι που χρησιμοποιούν αγκάθια για προστασία από τα ζώα, χνούδια και αλλαγή του φυλλώματος τους για την προστασία από την αφυδάτωση, αρώματα για προσέλκυση εντόμων ή απώθηση εχθρών.
Επίσης συναντάμε ασφοδέλους, κυκλάμινα, ορέαστρα, τουλίπες, δρακοντιές και ποικιλία από ορχιδέες. Σε μεγαλύτερα υψόμετρα τα φρύγανα κυρίως λόγω ανέμων και χιονιού είναι πιο χαμηλά, και λόγω χρόνιας βόσκησης αγκαθωτά. Βρίσκουμε ακόμα γαλαστοιβίδες, αστράγαλους, κεντούκλες, λουτσιές, ακανθολίμονες, χιονοδόξες, κολχικά και κρόκους. Οι θάμνοι που συνιστούν την μακκία βλάστηση είναι αειθαλείς.
Χαρουπιές, αγριελιές, σκίνοι, θαμνοκυπάρισσα, δάφνες, κουμαριές που αντιστέκονται στην ξηρασία του κρητικού καλοκαιριού με σκληρά δερματώδη φύλλα, και βαθιές ρίζες. Αδιάβατες συστάδες δημιουργούν τα ρείκια και οι κουμαριές στις βόρειες πλαγιές του Κουλούκωνα.
ΠΑΝΙΔΑ
Ο γεωλογικός πλούτος του Ψηλορείτη, η έντονη γεωμορφολογία και η ποικιλία των πετρωμάτων είναι υπεύθυνα για την παρουσία μιας απίστευτης ποικιλίας ζώων που επιβιώνουν στις μικροκλιματικές συνθήκες κάθε περιοχής.
Εκατοντάδες πουλιά βρίσκουν εδώ τόπους για φώλιασμα, για κυνήγι, για ξεκούραση από την καταπόνηση της μετανάστευσης ή μέρη για να ζευγαρώσουν. Εδώ επιβιώνει ένας από τους ελάχιστους εναπομείναντες πληθυσμούς του κρητικού αγριόγατου, του ζώου-φάντασμα για τους ερευνητές.
Στα σπλάχνα του Ψηλορείτη ζουν εδώ και χιλιάδες χρόνια βουβά (και τυφλά!) εκατοντάδες μικροσκοπικά ζωύφια, σκαθάρια, σαλιγκαράκια, σαρανταποδα ρούσες και ισόποδα.
Η απομόνωση της Κρήτης, καθιστά τον ορεινό όγκο ένα από τα σπουδαιότερα «σημεία» υψηλής βιοποικιλότητας και ενδημισμού στην Ελλάδα και οδήγησαν στην ένταξή του στο Δίκτυο NATURA.
Στον Ψηλορείτη ζει ο κοκκαλάς ή γυπαετός, ένα από τα μεγαλύτερα και θεαματικότερα αρπακτικά πουλιά της Ευρώπης. Ο κρητικός πληθυσμός του πουλιού αυτού, είναι ίσως ο τελευταίος βιώσιμος σ’ ολόκληρα τα Βαλκάνια μια και η χρήση δηλητηρίων και η αλόγιστη ανάπτυξη οδήγησαν το πουλί σε αφανισμό από την ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ φαίνεται πως το τελευταίο του καταφύγιο είναι η Κρήτη.
Οι γύπες (όρνια) του Ψηλορείτη επίσης αφήνουν άφωνο τον περιπατητή των βουνών με το μεγαλόπρεπο «ομαδικό» τους πέταγμα δημιουργώντας μεγάλες αποικίες και φωλιάζοντας σε απόκρημνες βραχοσκεπές και «πατάρια», πάντα κόντρα στους αέρηδες που χρησιμοποιούν για ν’ ανέβουν ψηλά και ν’ αναζητήσουν κουφάρια στη γη, μια και τρέφονται αποκλειστικά με νεκρά ζώα. Οι περισσότερες φωλιές στην Ίδη, βρίσκονται προς το Αμάρι και την Πάνω Ριζα, χρησιμοποιώντας τις βόρειες ομαλές πλαγιές του Μυλοποτάμου για ψάξιμο τροφής. Πλήθος ακόμη αρπακτικών, συμπληρώνει το ορνιθολογικό οδοιπορικό του Ψηλορείτη: χρυσαετοί, πετρίτες, σπιζαετοί, γερακίνες και βραχοκιρκίνεζα.
Στην περιοχή του Ψηλορείτη θα συναντήσουμε και τα τρία είδη των κρητικών αμφιβίων: τον πράσινο φρύνο, τον κρητικό δενδροβάτραχο και τον κρητικό βάτραχο, όλα τα είδη των κρητικών ερπετών (σαμιαμίθια, σαύρες και τα τέσσερα είδη φιδιών του νησιού), καθώς και τα περισσότερα θηλαστικά της Κρήτης. Μοναδική και θλιβερή απουσία από την Ίδη αποτελεί το αγρίμι, είδος που εξοντώθηκε από το βουνό με την εξάπλωση των πυροβόλων όπλων τον 20ο αιώνα. Πολλές σπηλιές και βάραθρα της περιοχής, φιλοξενούν αποικίες από προστατευόμενα χειρόπτερα (νυχτερίδες), με ξεχωριστές τη σπηλιά των Έρφων στον πεδινό Μυλοπόταμο (φιλοξενεί αρκετές εκατοντάδες άτομα), τη σπηλιά του Καμηλάρη στηνΤύλισο (με τέσσερα τουλάχιστον είδη σε πολύ μεγάλους πληθυσμούς), το σπήλαιο Χώνος στο Σάρχο του Κρουσώνα το οποίο φιλοξενεί δεκάδες άτομα από πέντε διαφορετικά είδη, το σπήλαιο των Καμαρών και πολλά άλλα.
Μεταξύ των ασπόνδυλων, τα σαλιγκάρια, τα ισόποδα και αρκετές οικογένειες εδαφόβιων σκαθαριών παρουσιάζουν στενο-ενδημικές μορφές που εξαπλώνονται αποκλειστικά στον ορεινό όγκο της Ίδης. Δεκαεπτά από τα είδη σαλιγκαριών του Μυλοποτάμου είναι κρητικά ενδημικά είδη.
Πρόσφατες μελέτες «θερμών» σημείων βιοποικιλότητας με βάση την ασπόνδυλη πανίδα της νότιας Ελλάδας, αναδεικνύουν τον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη στο δεύτερο σπουδαιότερο τέτοιο σημείο της νότιας Ελλάδας.
*με πληροφορίες από το www.psiloritisgeopark.gr
